Sitokin bo'roni

Sitokin bo'roni — bu immun tizimining keskin javob reaksiyasi bo'lib, u sitokinlar — immun javobni tartibga solishga yordam beradigan kichik signal molekulalarining nazoratsiz va haddan tashqari chiqarilishi bilan tavsiflanadi. sitokinlar organizmni infeksiyalardan himoya qilishda muhim rol o'ynasa-da, tsitokin bo'roni keng tarqalgan yallig'lanish, to'qimalarning shikastlanishi va hayotni xavf ostiga qo'yadigan asoratlarni keltirib chiqarishi mumkin, jumladan organizmning nosozligi.

Immun tizimi va sitokinlar:

Sitokinlar — bu turli immun hujayralari (masalan, makrofaglar, T-hujayralar, endotelial hujayralar) tomonidan ajratiladigan va immun javobni tartibga soluvchi signallardir. Ular yordam beradi:

• Yallig'lanishni rivojlantirish infeksiya yoki jarohat bilan kurashish uchun.

• Immun hujayralarini infektsiya joyiga jalb qilish.

• Qayta tiklanish jarayonini boshqarish: hujayralarning differensatsiyasi, apoptoz va boshqa jarayonlarni tartibga solish.

Normada, sog'lom immun javobda:

• Sitokinlarning chiqarilishi qat'iyan nazorat qilinadi. Infeksiya aniqlanganda, interleykin-1 (IL-1), interleykin-6 (IL-6), tumor nekrozi faktori-α (TNF-α) va interferonlar (IFN) kabi sitokinlar chiqariladi va immun javobni boshqarishda muhim rol o'ynaydi.

• Infeksiya nazoratga olinganidan so'ng, tsitokinlar darajasi pasayadi, bu esa ortiqcha to'qima shikastlanishining oldini oladi.

Ammo sitokin bo'roni holatida bu nazorat yo'qoladi va sitokinlarning haddan tashqari chiqarilishi giperinflammatsiyaga olib keladi.

Sitokin bo'ronining mexanizmlari:

Sitokin bo'roni quyidagi holatlarda yuzaga keladi:

• Immun hujayralarining haddan tashqari faollashishi, masalan, makrofaglar va T-hujayralar.

• Sitokinlar chiqarilishining nosoz tartibga solinishi, shu jumladan IL-6, IL-1, TNF-α va IFN-γ kabi yallig'lanishni kuchaytiruvchi tsitokinlar yuqori darajada chiqariladi.

• Ijobiy feedbacklar: Sitokinlar chiqarilishi immun tizimining yanada faollashishiga olib keladi va bu jarayon yallig'lanishni kuchaytiruvchi siklni boshlaydi.

Bu kuchli yallig'lanish javobi:

• Endotelial hujayralarning shikastlanishi: Sitokinlar qon tomirining ichki qatlamiga ta'sir qiladi, qon tomirlarining o'tkazuvchanligini oshiradi va suyuqliklarning to'qimalarga o'zgarishi, shu bilan oteklarni keltirib chiqaradi.

• Disseminatsiya qilingan intravazal koagulyatsiya (DIC): Bu holat, kichik qon tomirlarida ko'p miqdorda qon ivishining yuzaga kelishiga olib keladi, bu esa qon ketishi va organlarning nosozligiga olib keladi.

• To'qima shikastlanishi: Keng tarqalgan yallig'lanish yurak, o'pkalar, jigar va buyraklar kabi organlarga zarar yetkazadi.

Sitokin bo'ronining sabablari:

Sitokin bo'roni turli holatlar yoki omillarga javoban yuzaga kelishi mumkin. Eng keng tarqalgan sabablar quyidagilar:

1. Infeksiyalar:

• Virusli infeksiyalar:

  • COVID-19: SARS-CoV-2, COVID-19ga sabab bo'lgan virus, tsitokin bo'ronining eng mashhur sabablaridan biridir. Virus o'tkir respirator distress sindromini (ARDS) keltirib chiqarishi mumkin, bu esa mexanik ventilatsiyani talab qiladi.

  • Gripp: Gripp virusi ham tsitokin bo'roniga sabab bo'lishi mumkin, ayniqsa og'ir yoki davolamagan holatlarda.

  • SARS va MERS: SARS va MERS epidemiyalariga sabab bo'lgan koronaviruslar ham ba'zi odamlarda sitokin bo'ronini yuzaga keltirishi mumkin.

  • Boshqa viruslar: Epstein-Barr virus (EBV), Dengue va H5N1 parranda gripi virusi ham sitokin bo'roniga sabab bo'lishi mumkin.

• Bakterial infeksiyalar:

  • Sepsis kabi infeksiyalar, Staphylococcus aureus yoki Streptococcus pneumoniae kabi bakteriyalar tufayli, haddan tashqari immun javobni keltirib chiqarishi mumkin.

  • LPS (lipopolisaxaridlar), gram-misol bakteriyalarning hujayra devorlarida mavjud bo'lib, immun hujayralarni yallig'lanishni kuchaytiruvchi katta miqdordagi sitokinlar chiqarishga majbur qiladi.

2. Avtoimmun kasalliklar:

• Rheumatoid artrit, lupus yoki Still kasalligi kabi kasalliklar ba'zida sitokin bo'ronini keltirib chiqarishi mumkin. Bu kasalliklarda immun tizimi organizmning o'z to'qimalarini hujumga oladi, bu esa tsitokinlarning nazoratsiz chiqarilishiga olib keladi.

3. Saraton davolash (CAR-T terapiya):

• Chimeric Antigen Receptor T-cell (CAR-T) terapiyasi — bu saraton kasalliklarini davolashda foydalaniladigan innovatsion usul bo'lib, bemorning T-hujayralari saraton hujayralariga qarshi yo'naltiriladi. Bu davolash ba'zan T-hujayralarining katta miqdorda faollashishiga olib kelib, sitokin bo'ronini yuzaga keltirishi mumkin.

4. Genetik mutatsiyalar/xastaliklar:

• Ba'zi genetik kasalliklar, masalan familiar gemofagotsitar limfoblastoz (HLH) odamlarni sitokin bo'roniga moyil qilishi mumkin. Ushbu kasallikda immun hujayralari ortiqcha faollashadi va sitokinlar chiqariladi, bu esa infeksiya, saraton yoki boshqa omillar tufayli yuzaga keladi.

5. Og'ir travmalar yoki kuyishlar:

• Katta travmalar (masalan, avtomobil avariyalari, og'ir kuyishlar) ham sitokin bo'ronini keltirib chiqarishi mumkin, chunki organizmning tizimli yallig'lanish javobi travmaga javoban kuchayadi.

6. Vaksinatsiya:

• Kamdan-kam hollarda, ayniqsa immun tizimini kuchli faollashtiradigan vaksinatsiyalar (masalan, BCG vaksinasiyasi) sitokin bo'roniga o'xshash reaksiya keltirib chiqarishi mumkin, ammo bunday holatlar juda kam uchraydi.

Sitokin bo'ronining belgilar va simptomlari:

Sitokin bo'roni turli belgilar va simptomlar bilan namoyon bo'lishi mumkin, ularning jiddiyligi sababga qarab farq qiladi. Umumiy simptomlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• Isitma (odatda yuqori)

• Og'ir charchoq

• Grippga o'xshash simptomlar (bosh og'rig'i, mushak og'rig'lari, tomoq og'rig'i)

• Nafas olishda qiyinchilik (ARDS tufayli, ayniqsa COVID-19 kabi virusli infeksiyalarda)

• Gipotenziya (past qon bosimi)

• Taxikardiya (tez yurak urishi)

• Qorin og'rig'i / qusish

• Teri toshmasi (ba'zi avtoimmun kasalliklar

bilan bog'liq)

• Ko'p organ yetishmovchiligi: Buyraklar, yurak, o'pkalar va jigar shikastlanishi, bu esa buyrak etishmovchiligi, yurak etishmovchiligi yoki respirator etishmovchilikka olib kelishi mumkin.

Og'ir holatlarda tsitokin bo'roni shok va o'limga olib kelishi mumkin.

Sitokin bo'ronini aniqlash:

Sitokin bo'ronini aniqlash odatda quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:

• Klinik belgilar va simptomlar: Yuqori harorat, nafas olish qiyinchiliklari va ko'plab organlarning nosozligi tez boshlanishi tsitokin bo'roniga ishora qilishi mumkin.

• Laboratoriya tahlillari:

  * Sitokinlarning oshgan darajasi: IL-6, IL-1β va TNF-α kabi tsitokinlarning darajasini o'lchash.

  • Umumiy qon tahlili (OKT): Ko'pincha leykotsitlar sonining ortishi ko'rinadi.

  • S-reaktiv oqsil (CRP): Bu yallig'lanish belgisi bo'lib, tsitokin bo'ronida ko'pincha ko'tariladi.

  • Organlar funksiyasini baholash: Jigar fermentlari, buyrak funksiyasi (kreatinin, karbamid) va qon ivish parametrlari (masalan, D-dimer) organlarning zararlanganligini baholash uchun muhimdir.

Tasviriy tekshiruvlar (masalan, ko'krak qafasi rentgeni yoki KT) o'pkalardagi ARDS yoki boshqa organ shikastlanishini tekshirish uchun zarur bo'lishi mumkin.

Sitokin bo'ronini davolash:

Sitokin bo'ronini davolash kompleks yondashuvni talab qiladi:

1. Yallig'lanishni kamaytirish:

   • Kortikosteroidlar (masalan, deksametazon): Tsitokinlarning chiqarilishini kamaytirishga yordam beradigan kuchli yallig'lanishga qarshi dorilar.

   • Biologik preparatlar: Tocilizumab (IL-6 inhibitoru) yoki anakinra (IL-1 retseptori antagonistlari) kabi preparatlar ba'zi tsitokinlarni blokirovka qilish uchun ishlatiladi.

2. Bemorni qo'llab-quvvatlash:

   • Mexanik ventilatsiya (nafas olishda muammolar yuzaga kelganda).

   • Vazopressorlar: Shokda qon bosimini barqarorlashtirish uchun ishlatiladi.

   • Buyrakni qo'llab-quvvatlash: Buyraky etishmovchiligi bo'lsa, dializ talab qilinishi mumkin.

3. Asosiy sababni davolash:

   • Virusli infeksiyalarda: Remdesivir (COVID-19), oseltamivir (gripp) kabi antiviral dorilar.

   • Bakterial infeksiyalarda: Antibiyotiklar.

   • Saraton bilan bog'liq bo'lgan hollarda: Kimyoterapiya yoki immunmodulyatorlar.

4. Gemodinamik boshqaruv:

   • Suv muvozanati, qon bosimi va elektrolitlarni boshqarish zarur.

Profilaktika va prognoz:

• Profilaktika asosan asosiy kasalliklarni yoki infeksiyalarni erta aniqlash va davolashga qaratilgan.

• Prognoz: Natija sitokin bo'ronining og'irligi va davolashning qanchalik tez olib borilishiga bog'liq. Tez va tajribali davolash orqali ko'plab bemorlar omon qolishi mumkin, ammo og'ir holatlarda (ayniqsa, keksa yoshdagi yoki boshqa kasalliklar bilan og'rigan bemorlarda) o'lim ehtimoli mavjud.