Asosiy moliyaviy hisobotlar

Balans hisobi, daromad va zarar hisobi va naqd pul oqimi hisobi – bu kompaniyaning moliyaviy salohiyatini baholashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan uchta asosiy hujjatdir. Ular kompaniyaning faoliyatini, foydasi va likvidligini to‘liq tushunish imkonini beradi. Keling, ularni har birini batafsil ko‘rib chiqamiz.

1. Balans hisobi — Kompaniyaning moliyaviy holatini bir vaqtning o‘zida ko‘rsatish

Balans hisobi kompaniyaning moliyaviy holatini ma’lum bir vaqt nuqtasida ko‘rsatadi. U kompaniyaning aktivlari, majburiyatlari va kapitalini umumlashtiradi. Balansning asosiy formulasi quyidagicha:

Aktivlar = Majburiyatlar + Kapital

Bu shuni anglatadiki, kompaniya ega bo‘lgan barcha aktivlar (aktivlar) yoki qarz (majburiyatlar), yoki egalari tomonidan qo‘yilgan mablag‘lar (kapital) orqali moliyalashtirilgan.

Asosiy tarkibiy qismlar:

• Aktivlar: Kompaniya egasi bo‘lgan va daromad olish uchun foydalanadigan mol-mulk. Aktivlar quyidagi turlarga bo‘linadi:

  • O‘tkaziladigan aktivlar: Bir yil ichida pulga aylantirilishi mumkin bo‘lgan aktivlar (masalan, naqd pul, debitorlik qarzlari, inventarizatsiya).

  • Qisqa muddatli aktivlar (asosan oborotdagi aktivlar): Uzoq muddatda (masalan, ko‘chmas mulk, uskunalar, patentlar) o‘zgartirilishi mumkin bo‘lmagan aktivlar.

• Majburiyatlar: Kompaniya boshqalarga qarz bo‘lgan narsalar. Ular quyidagi turlarga bo‘linadi:

  • Qisqa muddatli majburiyatlar: Bir yil ichida to‘lanishi kerak bo‘lgan qarzlar (masalan, kreditlar, hisob-kitoblar).

  • Uzoq muddatli majburiyatlar: Yiliga to‘lanadigan qarzlar (masalan, uzoq muddatli kreditorlar, obligatsiyalar).

• Kapital: Kompaniyaning majburiyatlarni to‘laganidan keyin qolgan aktivlaridagi qoldiq qismi. Bu egalarning hissasini anglatadi. Asosiy tarkibiy qismlar:

  • Omonat kapitali: Aktsionerlar tomonidan kiritilgan pul.

  • Bo‘lib olingan foyda: Kompaniya foydasining ma’lum bir qismini o‘zida saqlaydi.

2. Daromad va zarar hisobi — Kompaniyaning foydasi yoki zararini ko‘rsatish

Daromad va zarar hisobi (yoki foyda va zarar hisobi) kompaniyaning muayyan vaqt oralig‘idagi (masalan, chorak yoki yil) faoliyatining moliyaviy natijalarini ko‘rsatadi. U kompaniyaning daromadlari, xarajatlari va foydasini umumlashtiradi.

Asosiy tarkibiy qismlar:

• Daromadlar: Kompaniya tomonidan asosiy faoliyatidan olingan daromadlar (masalan, mahsulotlar yoki xizmatlar sotishdan olinadigan daromad).

• Sotilgan mahsulotlarning narxi (COGS): Mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xarajatlar (masalan, xom ashyo, mehnat).

• Xom foyda: Daromadlar va sotilgan mahsulotlarning narxi o‘rtasidagi farq.

  • Xom foyda = Daromadlar – COGS

• Operatsion xarajatlar: Kompaniyaning asosiy faoliyatidan tashqari xarajatlar (masalan, ish haqi, ijara, marketing).

• Operatsion foyda (EBIT): Foizlar va soliqlarni hisobga olmasdan oldin kompaniyaning asosiy faoliyatidan olingan foyda.

  • EBIT = Xom foyda – Operatsion xarajatlar

• Sof foyda (Net Income): Barcha xarajatlar, shu jumladan operatsion xarajatlar, foizlar, soliqlar va boshqa xarajatlar o‘tkazilganidan keyin qolgan umumiy foyda. Bu kompaniyaning "so‘nggi natijasidir" va uning foydaliligini ko‘rsatadi.

  • Sof foyda = EBIT – Foizlar – Soliqlar

3. Naqd pul oqimi hisobi — Kompaniyaning likvidligi va naqd pulni boshqarish

Naqd pul oqimi hisobi kompaniyaning naqd pulni qanday boshqarishini va qanday pul oqimlari bo‘lishini ko‘rsatadi. Bu hisobot operatsion, investitsion va moliyaviy faoliyatlar bo‘yicha kompaniyaning pul harakatlarini ko‘rsatadi.

Asosiy tarkibiy qismlar:

• Operatsion faoliyat: Kompaniyaning asosiy faoliyatidan olingan naqd pul oqimlari. Bu daromadlarni olish va xarajatlarni to‘lash bilan bog‘liq naqd pul kirimlari va chiqimlarini o‘z ichiga oladi.

  • Operatsion faoliyatdan ijobiy pul oqimi kompaniyaning faoliyatini davom ettirish uchun etarli naqd pul ishlab chiqarishini ko‘rsatadi.

• Investitsion faoliyat: Uzoq muddatli aktivlar, masalan, ko‘chmas mulk, uskunalar yoki investitsiyalarni sotib olish yoki sotish bilan bog‘liq naqd pul oqimlari. Bu kompaniyaning o‘z kelajagini qanday investitsiya qilayotganini ko‘rsatadi.

  • Investitsion faoliyatdan manfiy pul oqimi kompaniyaning o‘sishi yoki kapital sarflari uchun aktivlarni sotib olishni anglatishi mumkin.

• Moliyaviy faoliyat: Qarzdorlikni to‘lash, aktsiyalarni chiqarish yoki qaytarish, dividendlar to‘lash kabi moliyaviy faoliyatlarga oid naqd pul oqimlari. Bu kompaniyaning moliyaviy holatini qanday boshqarayotganini ko‘rsatadi.

  • Moliyaviy faoliyatdan ijobiy pul oqimi kompaniya mablag‘ yig‘ayotgani yoki kredit olganligini bildirishi mumkin, manfiy oqim esa qarzlarni to‘lash yoki aktsiyalarni qaytarish bo‘lishi mumkin.

Bu hisobotlar qanday o‘zaro aloqada?

Ushbu uchta moliyaviy hisobot o‘zaro bog‘langan:

1. Balans hisobi: Kompaniyaning moliyaviy holatining umumiy ko‘rinishini beradi. Balansdagi naqd pul va kapital daromad va zarar hisobi orqali sof foydadan, naqd pul oqimi hisobi orqali esa naqd pul harakatlaridan ta'sirlanadi.

2. Daromad va zarar hisobi: Kompaniyaning foydaliligini ko‘rsatadi va balansdagi kapitalni o‘zgarishi orqali ta'sir qiladi (bo‘lib olingan foyda).

3. Naqd pul oqimi hisobi: Balansdagi (masalan, debitorlik yoki kreditorlik qarzlari) va daromad va zarar hisobi elementlaridan (masalan, sof foyda) pul oqimlarining qanday ta'sir qilishini ko‘rsatadi.

Nima uchun bu hisobotlar muhim?

• Balans hisobi: Kompaniyaning qarzlarini to‘lash qobiliyatini baholashga va uning aktivlarini qanday moliyalashtirganini tushunishga yordam beradi.

• Daromad va zarar hisobi: Kompaniyaning foydaliligini ko‘rsatadi va uning faoliyat samaradorligi haqida tushuncha beradi.

• Naqd pul oqimi hisobi: Kompaniyaning naqd pulni boshqarish qobiliyatini ko‘rsatadi va uning qisqa muddatli majburiyatlarni bajarishga tayyorligini ta'minlaydi.

Misol (Soddalashtirilgan):

Balans hisobi (31 dekabr 2025 yil)

| Kapital | 220,000 | | Jami aktivlar | 300,000 | Jami majburiyatlar va kapital | 300,000 |

Daromad va zarar hisobi (yil yakuni, 31 dekabr 2025 yil)

Naqd pul oqimi hisobi (yil yakuni, 31 dekabr 2025 yil)

Xulosa

Bu uchta hisobotni tushunish kompaniya faoliyatini baholashda juda muhimdir. Har bir hisobot o‘ziga xos ma'lumotlarni beradi, ammo ularning hammasi birgalikda kompaniyaning moliyaviy holatini to‘liq tushunishga yordam beradi.