Derivativ (moliyada)

✅ Ta’rif:

Derivativ — bu boshqa aktiv (asosiy aktiv) narxiga bog‘liq bo‘lgan moliyaviy shartnoma. Ya’ni, derivativning o‘zi bevosita mol-mulk emas, balki aksiyalarning, valyutaning, oltin yoki boshqa aktivlarning narxi o‘zgarishiga asoslanadi.

Derivativ so‘zi “derived” (inglizcha) — ya’ni “hosila”, “kelib chiqqan” degan ma’noni anglatadi.

🔍 Oddiy misol:

Tasavvur qiling, siz shartnoma tuzdingiz: 1 oy ichida "XYZ" aksiyasini 10 000 so‘mga sotib olish huquqiga egasiz. Aksiyaning haqiqiy narxi 12 000 so‘mga chiqsa, siz shartnoma orqali foyda olasiz. Bu shartnoma derivativ hisoblanadi, chunki u aksiyaning haqiqiy narxiga bog‘liq.

📊 Derivativlarning asosiy turlari:

📦 Asosiy aktivlar nimalar bo‘lishi mumkin?

• Aksiyalar (kompaniyalarning ulushlari)

• Obligatsiyalar (qarz qog‘ozlari)

• Valyutalar (dollar, yevro)

• Tovarlar (neft, oltin, g‘alla)

• Foiz stavkalari

• Fond indekslari (S&P 500, Dow Jones)

📈 Derivativlar nima uchun ishlatiladi?

1. Xedj qilish (xavfdan himoya) — narxlarning o‘zgarishidan sug‘urtalanish.
   Masalan: aviakompaniya yoqilg‘i fyucherslarini sotib olib, neft narxi oshib ketishidan himoyalanadi.

2. Spekulyatsiya (foyda olish uchun tavakkal) — narx o‘zgarishiga pul tikib daromad qilish.
   Masalan: treyder oltin narxi ko‘tariladi deb hisoblab opsion sotib oladi.

3. Arbitraj — birjada va boshqa bozorda narx farqidan foyda olish.

⚠️ Derivativlar xavflari:

• Leverage (moliyaviy koeffitsiyent): kichik narx o‘zgarishi katta yo‘qotish yoki foyda keltirishi mumkin.

• Murakkablik: moliyaviy bilim va tajriba talab qiladi.

• Kontragent xavfi: shartnoma ikkinchi tomoni majburiyatini bajarmasligi mumkin.

• Bozor beqarorligi: narxlar tez-tez va keskin o‘zgaradi.

📌 Derivativlarning asosiy xususiyatlari:

• O‘zining mustaqil qiymati yo‘q, faqat boshqa aktivga bog‘liq.

• Ko‘pincha katta korxonalar, banklar, investitsiya fondlari ishlatadi.

• Birjada yoki birjadan tashqari (OTC) tuziladi.

• Moliyaviy xavfni boshqarishda va investitsiya strategiyalarida keng qo‘llaniladi.

🧠 Xulosa:

Derivativ — bu moliyaviy vosita bo‘lib, asosiy aktiv narxiga qarab foyda yoki zarar keltiradi. Ular orqali investorlar xavfdan himoyalanishi yoki katta foyda olishga harakat qilishadi. Shu bilan birga, noto‘g‘ri ishlatilsa — katta tavakkal bilan bog‘liq.