✅ Ta’rif:
Derivativ — bu boshqa aktiv (asosiy aktiv) narxiga bog‘liq bo‘lgan moliyaviy shartnoma. Ya’ni, derivativning o‘zi bevosita mol-mulk emas, balki aksiyalarning, valyutaning, oltin yoki boshqa aktivlarning narxi o‘zgarishiga asoslanadi.
Derivativ so‘zi “derived” (inglizcha) — ya’ni “hosila”, “kelib chiqqan” degan ma’noni anglatadi.
🔍 Oddiy misol:
Tasavvur qiling, siz shartnoma tuzdingiz: 1 oy ichida "XYZ" aksiyasini 10 000 so‘mga sotib olish huquqiga egasiz. Aksiyaning haqiqiy narxi 12 000 so‘mga chiqsa, siz shartnoma orqali foyda olasiz. Bu shartnoma derivativ hisoblanadi, chunki u aksiyaning haqiqiy narxiga bog‘liq.
📊 Derivativlarning asosiy turlari:
| Turi | Tavsif |
|---|---|
| Forvard (forward) | Shaxsiy kelishuv: kelajakda belgilangan sanada va narxda aktiv sotib olish yoki sotish. |
| Fyuchers (futures) | Standartlashtirilgan shartnoma, birjada sotiladi, majburiy bajariladi. |
| Opsion (option) | Shartnoma egasiga ma’lum narxda aktivni sotib olish yoki sotish huquqi beradi (majburiyat emas). |
| Svop (swap) | Pul oqimlarini almashish shartnomasi (masalan, foiz stavkalarini yoki valyutani). |
📦 Asosiy aktivlar nimalar bo‘lishi mumkin?
-
Aksiyalar (kompaniyalarning ulushlari)
-
Obligatsiyalar (qarz qog‘ozlari)
-
Valyutalar (dollar, yevro)
-
Tovarlar (neft, oltin, g‘alla)
-
Foiz stavkalari
-
Fond indekslari (S&P 500, Dow Jones)
📈 Derivativlar nima uchun ishlatiladi?
-
Xedj qilish (xavfdan himoya) — narxlarning o‘zgarishidan sug‘urtalanish.
Masalan: aviakompaniya yoqilg‘i fyucherslarini sotib olib, neft narxi oshib ketishidan himoyalanadi. -
Spekulyatsiya (foyda olish uchun tavakkal) — narx o‘zgarishiga pul tikib daromad qilish.
Masalan: treyder oltin narxi ko‘tariladi deb hisoblab opsion sotib oladi. -
Arbitraj — birjada va boshqa bozorda narx farqidan foyda olish.
⚠️ Derivativlar xavflari:
-
Leverage (moliyaviy koeffitsiyent): kichik narx o‘zgarishi katta yo‘qotish yoki foyda keltirishi mumkin.
-
Murakkablik: moliyaviy bilim va tajriba talab qiladi.
-
Kontragent xavfi: shartnoma ikkinchi tomoni majburiyatini bajarmasligi mumkin.
-
Bozor beqarorligi: narxlar tez-tez va keskin o‘zgaradi.
📌 Derivativlarning asosiy xususiyatlari:
-
O‘zining mustaqil qiymati yo‘q, faqat boshqa aktivga bog‘liq.
-
Ko‘pincha katta korxonalar, banklar, investitsiya fondlari ishlatadi.
-
Birjada yoki birjadan tashqari (OTC) tuziladi.
-
Moliyaviy xavfni boshqarishda va investitsiya strategiyalarida keng qo‘llaniladi.
🧠 Xulosa:
Derivativ — bu moliyaviy vosita bo‘lib, asosiy aktiv narxiga qarab foyda yoki zarar keltiradi. Ular orqali investorlar xavfdan himoyalanishi yoki katta foyda olishga harakat qilishadi. Shu bilan birga, noto‘g‘ri ishlatilsa — katta tavakkal bilan bog‘liq.