Dializ nima?

Dializ — bu buyraklar yetarli ishlay olmaganda, ularning vazifasini vaqtincha bajaruvchi tibbiy muolaja. U organizmdan zaharli moddalari, ortiqcha suyuqlik, va elektrolitlar (natriy, kaliy, kalsiy)ni chiqarib tashlaydi va qon bosimini tartibga solishda yordam beradi.

🔬 Qachon dializ kerak bo‘ladi?

Quyidagi holatlarda dializ muolajasi kerak bo‘ladi:

• Surunkali buyrak yetishmovchiligi (buyraklar faoliyatining bosqichma-bosqich yomonlashuvi)

• Buyrak yetishmovchiligining so‘nggi bosqichi (buyrak funksiyasining 85–90% yo‘qolishi)

• To‘satdan yuzaga kelgan buyrak yetishmovchiligi (travma, zaharlanish yoki infeksiyalar sababli)

• Ba’zi zaharlanish holatlarida (tezda moddalarni chiqarish zarurati bo‘lsa)

Normal buyraklar kuniga 120–150 litr qon filtrlaydi. Buyraklar ishdan chiqqanda dializ hayotni saqlab qoladi.

📜 Dializ tarixi va yaratilishi

🧠 Muhim ixtirochi: Vilem Yoxan Kolff (1911–2009)

• Mamlakat: Niderlandiya

• Yil: 1943–1945

• Yutuq: Birinchi sun’iy buyrak apparatini (gemo-dializ apparati) ixtiro qilgan.

  • U II Jahon urushi davrida mavjud bo‘lgan vositalardan (kolbasa ichaklari, kir yuvish mashinasi nasosi) foydalanib qurilgan.

➡️ 1945-yilda u o‘tkir buyrak yetishmovchiligidan aziyat chekkan ayolni muvaffaqiyatli davolagan.

🧪 Dializning rivojlanishi

🔄 Dializ turlari

1. Gemodializ

• Qon tanadan chiqarilib, sun’iy buyrak (dializator) orqali tozalanadi.

• Odatda haftasiga 3 marta, har safar 3–5 soat davom etadi.

• Klinikada yoki uyda amalga oshirilishi mumkin.

• Qonga kirish yo‘llari:

  • AV fistula – arteriya va vena birlashtiriladi

  • Graft – sun’iy naycha orqali

  • Markaziy venoz kateter – bo‘yin yoki ko‘krakdan

2. Peritoneal dializ

• Qon o‘rniga qorin bo‘shlig‘ining ichki qoplamasi (peritoneum) filtr sifatida ishlatiladi.

• Ichiga dializat deb ataluvchi maxsus suyuqlik yuboriladi va toksinlar shimilib, keyin chiqariladi.

• 2 turi:

  • CAPD – qo‘lda, kuniga bir necha marta bajariladi

  • APD – kechasi, avtomatik tarzda amalga oshiriladi

⚙️ Dializ nima qiladi?

• Mochovina, kreatinin, boshqa chiqindilarni chiqaradi

• Ortiqcha suyuqlikni yo‘q qiladi

• Kislota-ishqor va elektrolit muvozanatini saqlaydi

• Qon bosimini nazorat qiladi

⚠️ Yon ta’sirlari

• Qon bosimining tushishi

• Mushaklarning qisilishi (sudoroga)

• Charchoq

• Yuqumli kasalliklar (ayniqsa, peritoneal dializda)

• Ko‘ngil aynishi

• Qon ketishi yoki ivish muammolari

👥 Kimlarga dializ kerak?

• eGFR <15 ml/min bo‘lgan bemorlar

• Buyrak ko‘chirib o‘tkazish (transplantatsiya) kutayotganlar

• O‘tkir holatlardagi bemorlar

🆚 Dializ va buyrak ko‘chirish (transplantatsiya)

🌍 Bugungi dializ

• Jahon bo‘yicha 3 milliondan ortiq bemorlar doimiy dializ oladi

• Portativ va kiyiladigan (wearable) dializ qurilmalari ishlab chiqilmoqda

• Sun’iy buyrak texnologiyasi ustida ilmiy izlanishlar davom etmoqda

🧠 Qiziqarli fakt:

Dunyoda birinchi muvaffaqiyatli dializ muolajasini olgan bemor 7 yil yashagan — bu 1940-yillar tibbiyotida katta yutuq edi.