1. Modigliani-Miller (MM) nazariyasi
🧠 Asosiy g‘oya:
Modigliani va Miller (1961) dividendlar kompaniya qiymatiga ta’sir qilmaydi, agar bozor mukammal bo‘lsa, soliq, tranzaksiya xarajatlari bo‘lmasa. Ya’ni:
Kompaniyaning qiymati uning daromadiga bog‘liq, nafaqat dividend siyosatiga.
📌 Asosiy farazlar:
-
Soliqlar yo‘q
-
Investorlar oqilona
-
Kapital bozorlar mukammal
-
Qarz va aksiyalarning narxi bir xil
🇺🇿 O‘zbekiston kontekstida:
-
O‘zbekiston bozorida yuqori tranzaksiya xarajatlari va soliqlar mavjud
-
Bozor mukammal emas — aksiyalar likvid emas, barcha investorlar bir xil ma’lumotga ega emas
➡️ Shuning uchun MM nazariyasi O‘zbekistonda cheklangan amaliy ahamiyatga ega.
🐦 2. Bird-in-Hand nazariyasi
(P.M. Gordon va John Lintner)
🧠 Asosiy g‘oya:
Investorlar uchun dividenddagi daromad (naqd pul) — bu qo‘ldagi “qush”,
kelajakdagi daromadlar esa — “daraxtdagi qush” bo‘lib, riskliroq.
Investorlar barqaror dividend to‘lovini afzal ko‘rishadi.
📌 Yondashuv:
-
Korxona foyda olib kelsa, lekin dividend bermasa — investorlar ishonchsizlik his qiladi
-
Yuqori dividend siyosati = yuqori kompaniya bahosi
🇺🇿 O‘zbekiston kontekstida:
-
Ko‘p investorlar dividendni asosiy daromad manbai deb bilishadi
-
Aksiyadorlar dividendlar orqali daromad olishni kutishadi
-
Qimmatli qog‘ozlar bozorining likvid emasligi investorlarni “qo‘ldagi foydani” tanlashga undaydi
➡️ Bird-in-Hand nazariyasi O‘zbekistonda ko‘proq mos tushadi.
💸 3. Soliq afzalligi nazariyasi (Tax Preference Theory)
🧠 Asosiy g‘oya:
Investorlar kapital daromadlari (aksiyalar narxi o‘sishi) uchun kamroq soliq to‘laydi,
dividendlar esa odatda darhol va yuqori soliq ostida bo‘ladi.
Shuning uchun kompaniyalar dividend bermay, foydani reinvestitsiya qilishni afzal ko‘radi.
📌 Soliq jihatidan dividend ≠ optimal yechim.
🇺🇿 O‘zbekiston soliq qonunchiligi kontekstida:
| Ko‘rsatkich | O‘zbekistonda holat (2024) |
|---|---|
| Dividendga soliq | Jismoniy shaxslardan — 5%, yuridik shaxslardan — 0% (rezidentlarga) |
| Kapital o‘sish solig‘i | Aksiyalar sotishdan olingan daromadga soliq solinmaydi, agar u Qimmatli qog‘ozlar bozorida amalga oshirilgan bo‘lsa |
| Reinvestitsiya afzalliklari | Dividend bermaslik orqali kompaniya ichki sarmoya imkoniyatlarini oshiradi |
➡️ Bu shuni anglatadiki, soliq afzalligi nazariyasi qisman O‘zbekistonda ham amal qiladi, ayniqsa yirik aksiyadorlar uchun.
🧾 Xulosa: Dividend nazariyalari va O‘zbekiston
| Nazariya | O‘zbekiston sharoitida qo‘llanish darajasi | Izoh |
|---|---|---|
| Modigliani-Miller (MM) | 🔴 Past | Soliq va bozor cheklovlari sababli |
| Bird-in-Hand | 🟢 Yuqori | Dividend daromadi muhim, investor ishonchi katta |
| Soliq afzalligi | 🟡 O‘rta | Soliq stavkalari nisbatan qulay, lekin ko‘pchilik dividendga tayanadi |