Elektr toki va Magnitizm

Elektr va magnitizm — bu tabiiy hodisalar bo‘lib, ular birgalikda elektromagnitizm sohasini tashkil qiladi. Bu tushunchalar orqali elektr zaryadlari, tokning harakati va magnit maydonlarining o‘zaro bog‘liqligi tushuntiriladi.

⚡ 1. Elektr toki (elektr energiyasi)

Elektr toki — bu elektr zaryadlarining yo‘nalgan harakati, asosan elektronlarning harakatidan hosil bo‘ladi.

🔎 Asosiy tushunchalar:

• Elektr zaryadi

  • 2 xil: musbat (+) va manfiy (−)

  • Qarama-qarshi zaryadlar bir-birini tortadi, bir xil zaryadlar itaradi

• Tok kuchi (I)

  • Zaryad oqimi miqdori

  • O‘lchov birligi: amper (A)

• Kuchlanish (U yoki V)

  • Zaryadlarni harakatga keltiruvchi “bosim” yoki kuch

  • O‘lchov birligi: volt (V)

• Qarshilik (R)

  • Elektr oqimiga qarshilik ko‘rsatish xususiyati

  • O‘lchov birligi: om (Ω)

📘 Om qonuni:

U=I×RU = I \times R

🧠 Misollar:

• Batarayka bilan ishlaydigan chiroq

• Uy elektr rozetkalari

• Kompyuter va telefon quvvat manbalari

🧲 2. Magnitizm

Magnitizm — bu magnit maydonlarining ta’siri, bu maydonlar harakatlanayotgan zaryadlar yoki magnit materiallar orqali hosil bo‘ladi.

🔎 Asosiy tushunchalar:

• Magnit qutblar

  • Har bir magnitda shimoliy (N) va janubiy (S) qutblar mavjud

  • Bir xil qutblar itariladi, qarama-qarshi qutblar tortiladi

• Magnit maydon

  • Magnit atrofidagi kuch ta’sir etadigan hudud

  • Maydon chiziqlari N dan S tomon yo‘nalgan

• Yer magnit maydoni

  • Yer tabiiy magnit sifatida ishlaydi

  • Kompas shuni aniqlashda foydalaniladi

🧠 Misollar:

• Muzlatkichdagi magnitlar

• Kompas ignasi shimolni ko‘rsatadi

• Elektromagnitli eshik qulf tizimlari

🔄 3. Elektromagnitizm

Elektr toki o‘tayotgan sim atrofida magnit maydon hosil bo‘ladi. Bu hodisa elektromagnitizm deb ataladi. Tok va magnit maydoni bir-biriga bog‘liq.

📘 Amaliyotda qo‘llanishi:

• Elektromagnitlar: sim spiraliga tok o‘tganda u magnitga aylanadi

• Elektrodvigatellar: elektr energiyasini harakatga aylantiradi

• Generatorlar: harakatni elektrga aylantiradi

• Transformatorlar: kuchlanishni oshiradi yoki pasaytiradi (elektr tarmoqlarida)

🧠 Umumlashtiruvchi jadval

✅ Xulosa:

• Elektr — kundalik hayotda eng ko‘p foydalaniladigan energiya turi.

• Magnitizm — texnika, navigatsiya va mexanik harakatda muhim.

• Elektromagnitizm — zamonaviy texnologiyalarning (telefon, kompyuter, elektr stansiyalar) asosi.

Bu tushunchalarni o‘rganish fizika, elektrotexnika, muhandislik va energetika sohalari uchun juda muhim.