Fan — bu tabiatni, odam organizmini va atrof-muhitni o‘rganishning tizimli usuli bo‘lib, u kuzatuv, tajriba va isbotlarga asoslanadi. Uning maqsadi — dunyoni aql, mantiq va dalillar orqali tushuntirish.
🌍 1. Dastlabki davrlar (Qadimgi insonlar)
-
Odamlar oy fazalari, hayvonlar harakati, yulduzlar va fasllarni kuzatgan.
-
Bu bilimlar ov qilish, dehqonchilik va vaqtni aniqlashda foyda bergan.
-
Bu hali fan emas edi, ammo ilmiy fikrlash asoslari edi.
🔹 Masalan: Oy fazalarini sanash orqali vaqtni o‘lchash.
🏛️ 2. Qadimgi sivilizatsiyalar (mil. avv. 3000 – mil. 500-yillar)
🔹 Misrliklar
-
Piramidalarni geometriya yordamida qurishgan.
-
Dorivor o‘simliklar va oddiy operatsiyalar bilan davolashgan.
🔹 Mesopotamiya
-
Astronomiya va matematika rivojlangan.
-
Yulduz xaritalari va taqvimlar tuzishgan.
🔹 Yunonlar
-
Falsafa va ilmni mifologiyadan ajratishgan.
-
Aristotel, Arximed, Gippokrat kabi olimlar biologiya, fizika va tibbiyot asoschilaridir.
-
Ular mantiqiy fikrlash va kuzatuvga tayanishgan.
📌 Gippokrat — “Tibbiyot otasi” deb ataladi.
🕌 3. Islom Uyg‘onish davri (8–13-asrlar)
Bu davrda musulmon olimlari qadimgi yunon ilm-fanini saqlab qolib, rivojlantirishgan:
-
Ibn al-Haytham (Alxazen) ilmiy metod asoschisi va optikani o‘rgangan.
-
Ibn Sino “Tib qonuni” asarini yozgan, u Yevropada 500 yildan ortiq qo‘llanilgan.
-
Astronomiya, algebra, kimyo, tibbiyot rivojlangan.
🏛️ 4. Yevropa Uyg‘onish davri (14–17-asrlar)
-
Qadimgi ilm-fan qayta tiklangan.
-
Bosma stanok kitoblarni ommaga tarqatishga yordam bergan.
-
Ilmiy fikrlar tajriba orqali tekshirilgan.
🚀 5. Ilmiy inqilob (16–18-asrlar)
Bu davrda zamonaviy fan asoslari shakllangan.
-
Kopernik Quyosh markazida joylashgan koinot modelini ilgari surgan.
-
Galiley teleskop bilan osmon jismlarini o‘rgangan.
-
Nyuton harakat qonunlari va tortishish kuchini kashf etgan.
-
Ilmiy metod asosiy uslubga aylangan.
🧬 6. Zamonaviy fan (19–21-asrlar)
-
19-asr: Evolyutsiya (Darvin), mikroblar nazariyasi (Paster), elektr kashfiyotlari.
-
20-asr: Nisbiylik nazariyasi (Eynshteyn), DNK, kvant fizikasi.
-
21-asr: Sun’iy intellekt, biotexnologiya, kosmik tadqiqotlar, kvant texnologiyalari.
🧠 Xulosa
Fanning kelib chiqishi — bu qiziquvchanlikdan ilmga, afsonalardan mantiqqa, kuzatuvlardan kashfiyotlarga olib borgan yo‘ldir.
Bu insoniyatning umumiy boyligi bo‘lib, bugungi kunda ham rivojlanishda davom etmoqda.