📘 1. Foiz stavkasi — bu nima?
Foiz stavkasi — bu qarz yoki sarmoya uchun belgilangan foiz miqdori, ya’ni siz biror shaxsga yoki bankka pul berib, qancha qo‘shimcha daromad yoki to‘lov olishingiz/yoki to‘lashingizni ko‘rsatadi.
Oddiy qilib aytganda:
Siz bankdan 1 million so‘m kredit oldingiz. Bank sizdan har oy 2% foiz talab qiladi. Demak, har oy qo‘shimcha 20 000 so‘m to‘laysiz.
📊 2. Foiz stavkasi qanday ishlaydi?
Foiz stavkasi ikki holatda qo‘llaniladi:
| Holat | Tavsif |
|---|---|
| Kredit bo‘yicha | Qarz olgan shaxs bankka qarz puli ustiga foiz to‘laydi |
| Omonat bo‘yicha | Bank mijozga omonat ustidan foiz hisoblab, daromad to‘laydi |
🔢 3. Foiz stavkasi qanday hisoblanadi?
📍 Oddiy foiz (Simple Interest) formulasi:
Foiz=(Asosiysumma×Foizstavkasi×Vaqt)/100\text{Foiz} = (Asosiy summa \times Foiz stavkasi \times Vaqt) / 100
-
Asosiy summa (P) — boshlang‘ich pul miqdori
-
Foiz stavkasi (r) — yillik, odatda % da
-
Vaqt (t) — yillarda (yoki oy/kun, shunga mos holda)
🧮 4. Oddiy foizga misol:
Siz bankka 1 million so‘m 1 yilga 20% stavkada kredit oldingiz.
Foiz=(1000000×20×1)/100=200000 so‘m\text{Foiz} = (1 000 000 × 20 × 1) / 100 = 200 000 \text{ so‘m}
Siz 1 yil oxirida 1 200 000 so‘m qaytarasiz.
🔁 5. Murakkab foiz (Compound Interest)
Murakkab foizda, har bir davrda hisoblangan foiz asosiy summaga qo‘shiladi va keyingi davrda foiz ham foiz beradi.
📍 Murakkab foiz formulasi:
A=P(1+r/n)ntA = P (1 + r/n)^{nt}
-
A — umumiy summa (asosiy + foiz)
-
P — boshlang‘ich summa
-
r — yillik foiz stavkasi (kasrda)
-
n — yil ichidagi foiz hisoblash davrlari (masalan, oyda 12, chorakda 4)
-
t — vaqt (yillarda)
🧠 6. Foiz stavkasi turlari:
| Turi | Izoh |
|---|---|
| Yillik stavka (APR) | Eng ko‘p ishlatiladigan stavka, yilda necha foiz to‘lash yoki olish |
| O‘zgaruvchan stavka | Bozor holatiga qarab o‘zgarib turadi (masalan: ipoteka kreditlari) |
| Nominal stavka | Asosiy hisob stavkasi (inflyatsiya hisobga olinmagan) |
| Haqiqiy stavka | Inflyatsiyadan so‘ng qolgan real daromad |
⚠️ 7. Foiz stavkasining hayotdagi ta’siri
-
Kreditlar: Qancha ko‘p foiz — shuncha ko‘p ortiqcha xarajat
-
Omonat: Qancha ko‘p foiz — shuncha ko‘p daromad
-
Investitsiya: Investorlar yuqori foizli obligatsiyalarga qiziqadi
-
Inflyatsiya: Yuqori inflyatsiya — yuqori foiz stavkalariga olib keladi
📌 8. O‘zbekistondagi holat (misol uchun):
-
O‘zbekiston Markaziy bankining asosiy stavkasi (referens stavka) — bu moliyaviy institutlar tomonidan kredit va depozit foizlariga asos bo‘ladi.
-
2024 yilda bu stavka 14% atrofida bo‘lishi mumkin edi (yangilanishi mumkin).
🧾 Xulosa:
Foiz stavkasi — moliyaviy kelishuvning asosiy ko‘rsatkichidir. U qarzga olingan yoki qo‘yilgan pulning vaqt o‘tishi bilan qanday qiymatga ega bo‘lishini ko‘rsatadi.