Gemoglobin nima?
Gemoglobin (qisqacha Hb) — qizil qon hujayralarida (eritrotsitlarda) mavjud bo‘lgan temirga boy murakkab oqsil hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi — o‘pkadan kislorodni tananing barcha to‘qimalariga yetkazish va karbonat angidrid (metabolik chiqindi)ni to‘qimalardan olib, o‘pkaga chiqarishdir.
Gemoglobinning tuzilishi
-
Gemoglobin — tetramer, ya’ni to‘rt ta subyedinadan tashkil topgan.
-
Har bir subyedinada kislorod molekulasini bog‘lay oladigan temirli (Fe²⁺) gem guruhi mavjud.
-
Kattalarda eng ko‘p uchraydigan gemoglobin turi (HbA) ikki ta alfa (α) va ikki ta beta (β) zanjirdan tashkil topgan.
-
Temir kislorodni o‘pkada bog‘laydi va to‘qimalarda qaytarib bo‘shatadi.
Gemoglobinning vazifalari
-
Kislorodni tashish: Gemoglobin o‘pkadan kislorodni olib, qon orqali tananing barcha hujayralariga yetkazadi.
-
Karbonat angidridni tashish: To‘qimalardan karbonat angidridni olib o‘pkaga qaytarishda yordam beradi. Ko‘pchilik CO₂ bikarbonat shaklida tashiladi, ammo qismi gemoglobinga bog‘lanadi.
-
Qonning kislota-oshqozon muvozanatini saqlash: Gemoglobin vodorod ionlarini bog‘lab, qonning pH muvozanatini ta’minlaydi.
Kashfiyoti tarixi
-
Gemoglobin 19-asr boshlarida qon tarkibini o‘rganayotgan olimlar tomonidan kashf etilgan.
-
“Gemoglobin” atamasi 1860-yillarda nemis fiziologi va kimyogari Feliks Goppe-Zeyler tomonidan birinchi marta qo‘llanilgan. U gemoglobinni ajratib olish va tavsiflashda muhim rol o‘ynagan.
-
20-asrda biokimyo va molekulyar biologiya sohalarida erishilgan yutuqlar gemoglobinning tuzilishi va genetikasi haqida ko‘proq ma’lumot olish imkonini berdi.
Gemoglobinning turlari
-
Kattalar gemoglobini (HbA): Eng keng tarqalgan tur, ikki alfa va ikki beta zanjirdan iborat.
-
Homilador gemoglobini (HbF): Homilada va yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda mavjud, ikki alfa va ikki gamma zanjirga ega, kislorodga yuqori bog‘lanish qobiliyatiga ega.
-
Boshqa turlar: Ba’zi genetik mutatsiyalar natijasida anormal gemoglobin turlari paydo bo‘ladi, masalan, xaltachali qon kasalligi (HbS).
Gemoglobinning normal darajalari
-
Erkaklarda: 13.8 dan 17.2 g/dl gacha
-
Ayollarda: 12.1 dan 15.1 g/dl gacha
-
Bolalarda: Yoshga qarab farq qiladi, odatda 11 dan 16 g/dl gacha
Klinik ahamiyati
-
Anemiya: Gemoglobin darajasining pasayishi, bu esa to‘qimalarga kislorod yetishmovchiligiga olib keladi. Belgilari: charchoq, zaiflik, terining oqarishi, nafas qisishi. Sabablari orasida qon yo‘qotish, temir yoki vitamin yetishmovchiligi, surunkali kasalliklar bo‘lishi mumkin.
-
Polisitemiya: Gemoglobin yoki qizil qon hujayralarining ortiqcha ko‘payishi, qon qalinlashib, qon ivish xavfini oshiradi.
-
Gemoglobinopatiyalar: Gemoglobinning tuzilishi yoki funksiyasiga ta’sir qiluvchi genetik kasalliklar, masalan, xaltachali qon kasalligi va talassemiya.
-
Moyil gaz zaharlanishi: Karbon monoksid (CO) gemoglobinga kisloroddan ko‘ra kuchliroq bog‘lanib, kislorod tashilishini bloklaydi.
Gemoglobin bilan bog‘liq tibbiy tekshiruvlar
-
To‘liq qon tahlili (TKT): Gemoglobin darajasini o‘lchash uchun asosiy tekshiruv.
-
Gemoglobin elektroforezi: Anormal gemoglobin turlarini aniqlashda qo‘llaniladi.
-
Pulsoksimetriya: Qon tarkibidagi gemoglobinning kislorod bilan to‘yinganligini o‘lchaydi (SpO₂).
Xulosa
Gemoglobin — tananing barcha hujayralariga kislorod yetkazib berish va karbonat angidridni olib chiqishda muhim oqsil. Uning kashf etilishi va o‘rganilishi qon fiziologiyasi va ko‘plab kasalliklarni davolashda muhim ahamiyatga ega.