Harakat qonunlari va gravitatsiya

👨‍🔬 Isaak Nyutonning kashfiyotlari

XVII asrda ingliz olimi Sir Isaak Nyuton mexanikaga oid uchta asosiy qonunni va umumiy tortishish qonunini yaratdi. Bu qonunlar barcha jismoniy harakatlarning asosini tashkil etadi.

🌀 Nyutonning uchta harakat qonuni

✅ 1-qonun: Inersiya qonuni

"Jism unga tashqi kuch ta’sir etmaguncha o‘z holatini — tinchlikda yoki tekis to‘g‘ri chiziqli harakatda — saqlab qoladi."

🔍 Ma’no:

• Hech qanday kuch ta’sir qilmasa, jism o‘z holatini o‘zgartirmaydi.

• Masalan, mashina to‘xtaganda odam tanasi oldinga harakatni davom ettiradi — shuning uchun xavfsizlik kamari kerak.

🧠 Misollar:

• Stol ustidagi qalam o‘zi o‘zidan siljimaydi.

• Harakatlanayotgan velosiped to‘xtamaguncha yurishda davom etadi.

✅ 2-qonun: Kuch = massa × tezlanish (F = m × a)

"Jismning tezlanishi unga ta’sir etuvchi kuchga to‘g‘ri, massasiga teskari proporsionaldir."

🔍 Ma’no:

• Og‘ir jismni harakatga keltirish uchun ko‘proq kuch kerak.

• Kuch qancha katta bo‘lsa, tezlanish ham shuncha katta bo‘ladi.

🧠 Misollar:

• Bo‘sh aravachani itarish oson, to‘la aravachani itarish esa qiyinroq.

• Kuchli tepilgan to‘p uzoqroq va tezroq uchadi.

✅ 3-qonun: Harakatga qarshi teng kuchli reaksiya mavjud

"Har qanday harakatga javoban unga teng va teskari yo‘nalgan qarshi harakat yuzaga keladi."

🔍 Ma’no:

• Bir jism ikkinchisiga kuch ta’sir ettirsa, ikkinchi jism birinchisiga xuddi shu kuch bilan teskari yo‘nalishda javob beradi.

🧠 Misollar:

• Raketadan gaz pastga chiqadi, natijada raketa yuqoriga ko‘tariladi.

• Odam yerga sakraydi — oyoqlar yerga bosadi, yer esa odamni yuqoriga qaytaradi.

🌍 Umumiy tortishish qonuni (gravitatsiya)

"Koinotdagi har qanday jism boshqa har qanday jismni ularning massasiga to‘g‘ri va oradagi masofa kvadratiga teskari proporsional kuch bilan tortadi."

📘 Formula:

F=Gm1m2r2F = G \frac{m_1 m_2}{r^2}

Bu yerda:

• F — tortishish kuchi

• G — gravitatsion doimiy

• m₁ va m₂ — ikki jismning massalari

• r — jism markazlari orasidagi masofa

🔍 Ma’no:

• Jismning massasi katta bo‘lsa, tortishish kuchi kuchliroq bo‘ladi.

• Masofa ortsa, tortishish kuchi tez pasayadi.

🧠 Misollar:

• Oy Yer atrofida tortishish kuchi sababli harakat qiladi.

• Suvda ko‘tarilish va tushishlar (toshqinlar) Oyning Yerga ta’siri bilan bog‘liq.

⚖️ Xulosa jadvali

Bu qonunlar nafaqat Yer yuzidagi harakatlarni, balki koinotdagi sayyoralarning aylanishi, raketa uchishi, hatto oddiy yurish va sakrash kabi holatlarni ham tushunishga yordam beradi.