🧠 Ilmiy etika nima?
Ilmiy etika — bu ilmiy tadqiqotlarni halol, adolatli va mas’uliyat bilan olib borish qoidalari va axloqiy tamoyillaridir. Bu tamoyillar olimlarning o‘z ishiga, ishtirokchilarga va jamiyatga nisbatan mas’uliyatini belgilaydi.
📌 Nega etika muhim?
-
✅ Inson huquqlari va sha’nini himoya qiladi
-
✅ Ilm-fanga bo‘lgan ishonchni saqlaydi
-
✅ Soxtalashtirish, plagiat, zarar yetkazishning oldini oladi
-
✅ Ilmiy natijalarning aniqligi va ishonchliligini ta’minlaydi
-
✅ Olimlar o‘rtasida samarali hamkorlik va hurmatni shakllantiradi
⚖️ Ilmiy etikaning asosiy tamoyillari
| Tamoyil | Tushuntirishi |
|---|---|
| Halollik | Ma’lumotlar va natijalarni haqiqatda qanday bo‘lsa, shunday ko‘rsatish |
| Ob’ektivlik | Shaxsiy manfaatlar yoki hissiyotlar natijaga ta’sir qilmasligi kerak |
| Mas’uliyat | Xatolarni tan olish, zararni oldini olish va javobgarlikni qabul qilish |
| Maxfiylik | Ishtirokchilar yoki ma’lumotlarning shaxsiy sirlarini saqlash |
| Rozilik va hurmat | Tadqiqotda qatnashuvchilar rozilik bilan ishtirok etishi lozim |
| Zararsizlik | Tadqiqot hech kimga (odam yoki hayvonga) zarar yetkazmasligi kerak |
| Plagiatga qarshi kurash | Boshqalarning ishini o‘zlashtirmaslik, manbalarni to‘g‘ri ko‘rsatish |
👥 Inson va hayvonlar bilan olib boriladigan tadqiqotlarda etika
Inson ishtirokchilar bilan:
-
Ishtirokchi to‘liq ma’lumotga ega holda rozilik berishi kerak
-
Xohlagan paytda tadqiqotni tark etish huquqiga ega
-
Shaxsiy hayotga aralashmaslik, maxfiylik va xavfsizlik kafolatlanadi
Hayvonlar bilan:
-
Faqat zarur bo‘lgan holatda hayvon ishlatiladi
-
Azobni kamaytirish, insoniy muomala shart
-
3R tamoyiliga amal qilinadi:
-
Almashtirish (Replace): iloji bo‘lsa, hayvonsiz usullarni tanlash
-
Qisqartirish (Reduce): hayvonlar sonini minimal darajada saqlash
-
Mukammallashtirish (Refine): kamroq og‘riqli va stresssiz metodlarni tanlash
-
⚠️ Noetika holatlar misollar bilan
| Holat | Nima bo‘lgan | Nega bu noto‘g‘ri edi |
|---|---|---|
| Tuskigi tadqiqoti (AQSh) | Odamlardan rozilik olmay, sifilis davosi berilmagan | Inson huquqlari buzilgan, axloqiy emas |
| Soxta natijalar | Natijalarni o‘ylab topish yoki o‘zgartirib yozish | Ilmiy ishonchga putur yetkazadi |
| Plagiat | Boshqalarning fikrini o‘ziniki qilib ko‘rsatish | Adolat va halollik buziladi |
🌐 Etika bo‘yicha xalqaro hujjatlar
-
Nyurnberg kodeksi (1947) – inson ustida tajriba qilish qoidalari
-
Helsinki deklaratsiyasi (1964) – tibbiy tadqiqotlarda etika
-
Belmont hisobot (1979) – ishtirokchilarga hurmat, foyda yetkazish va adolat tamoyillari
-
Etika komissiyalari (IRB) – inson ishtirokidagi tadqiqotlarni nazorat qiladi
💬 Mashhur iqtibos
❝Etikasiz fan — ko‘r, fansiz etika — kuchsiz.❞
✅ Xulosa
Ilmiy tadqiqotlarda etika quyidagilar uchun zarur:
-
Odamlar, hayvonlar va atrof-muhitni himoya qilish
-
Ishonchli va to‘g‘ri ilmiy natijalarni taqdim etish
-
Jamoatchilik ishonchini saqlash
-
Ilm-fanni insoniyat manfaati uchun yo‘naltirish