Kontragent kredit xavfi (Counterparty Credit Risk – CCR) — bu bank yoki moliyaviy institut o‘zaro kelishuv (bitim) tuzgan tomon (kontragent) bitim muddati tugashidan oldin majburiyatlarini bajarmasligi natijasida bank zarar ko‘rishi mumkin bo‘lgan xavf turidir.
📘 Oddiy qilib aytganda:
CCR bu odatiy kredit xavfidan farqli, chunki u qarz berish emas, balki moliyaviy instrumentlar bilan bog‘liq kelishuvlar (masalan, derivativlar, REPO bitimlari) bilan yuzaga keladi. Ushbu bitimlar bo‘yicha qiymatlar bozordagi o‘zgarishlarga bog‘liq, va kontragent ishonchsiz bo‘lsa, bank zarar ko‘rishi mumkin.
🏦 CCR qanday operatsiyalarda yuzaga keladi?
-
Derivativlar (svop, forward, opsionlar)
-
REPO va revers REPO bitimlari
-
Qimmatli qog‘ozlarni qarzga berish/yig‘ish
-
Marja savdolari (margin lending)
🧮 Misol:
Bank A va Bank B 5 yillik foiz stavka svopi bo‘yicha kelishuv tuzgan. 3 yildan so‘ng Bank B defolt (to‘lovga layoqatsiz) holatiga tushib qoladi. Ayni vaqtda bitim Bank A foydasiga bo‘lgan.
→ Natijada Bank A kutilgan foydani ololmaydi va zarar ko‘radi.
❓ Kredit xavfi bilan qanday farqi bor?
| Tavsif | Oddiy kredit xavfi | Kontragent kredit xavfi (CCR) |
|---|---|---|
| Qayerda yuzaga keladi? | Kreditlar (qarzlar) | Derivativlar, REPO va h.k. |
| Raqam oldindan ma’lummi? | Ha | Yo‘q, bozordagi narxlarga bog‘liq |
| Xavf yo‘nalishi | Bir tomonlama | Ikki tomonlama (ikkisi ham xavfda) |
| Taqdim etish davrida xavf bormi? | Yo‘q | Ha |
📉 CCRni hisoblash uchun asosiy ko‘rsatkichlar:
-
EAD (Exposure at Default) – defolt holatida yo‘qotilishi mumkin bo‘lgan mablag‘
-
PD (Probability of Default) – kontragentning defolt ehtimoli
-
LGD (Loss Given Default) – yo‘qotiladigan umumiy summaning foizi
💡 Hisoblash formulasi:
CCR = EAD × PD × LGD
🛡 CCRni boshqarish usullari
-
Netting – o‘zaro qarzdorliklarni qoplash
-
Kafolatlar (collateral) – kontragentdan ta’minot talab qilish
-
Markazlashtirilgan kliring (CCP) – uchinchi tomon orqali hisob-kitob qilish
-
CVA (Credit Valuation Adjustment) – kontragent xavfi uchun bahoni tahlil qilish
⚖ Normativ tartibga solish
-
Basel II va Basel III - bank kapitalining CCR xavfiga qarshi yetarliligini talab qiladi
-
SA-CCR – CCRni standart asosda hisoblash metodikasi
-
CVA Capital Charge – bozordagi CCR yo‘qotishlari uchun ajratiladigan kapital
🔐 CCR nega muhim?
-
Derivativlar bilan faol shug‘ullanuvchi banklar uchun asosiy xavf manbai
-
2008-yilgi moliyaviy inqiroz sabablardan biri aynan CCRning noto‘g‘ri baholanishi bo‘lgan
-
CCRni boshqarish bankning moliyaviy barqarorligi va tizim xavfsizligini oshiradi
✅ Qisqacha xulosa
| Asosiy punkt | Izoh |
|---|---|
| Nimani anglatadi? | Kontragent moliyaviy majburiyatni bajarmasligi xavfi |
| Qayerda yuzaga keladi? | Derivativlar, REPO, marja bitimlari |
| Baholash indikatorlari | EAD, PD, LGD, CVA |
| Xavfni kamaytirish | Kafolat, kliring, netting |
| Normativlar | Basel II/III, SA-CCR, CVA |