📌 Kredit defolt svopi (CDS) nima?
🔍 Ta’rif:
Kredit defolt svopi (CDS) — bu moliyaviy derivativ (hosila) shartnoma bo‘lib, unda bir tomon (CDS xaridori) boshqa tomonga (CDS sotuvchisiga) to‘lovlar (premlar) qiladi va buning evaziga uchinchi tomon — qarzdorning defolti (qarzni to‘lay olmasligi) sodir bo‘lsa, kompensatsiya oladi.
Bu, asosan, qarz bo‘yicha sug‘urta kabi ishlaydi.
🏦 CDS qanday ishlaydi?
| Ishtirokchi | Vazifasi |
|---|---|
| CDS xaridori | Har oy/yil mukofot to‘laydi va agar qarz oluvchi bankrot bo‘lsa, pul oladi |
| CDS sotuvchisi | Mukofot oladi, lekin agar defolt sodir bo‘lsa, zararlarni qoplaydi |
| Referens kompaniya | Uchunchi tomon — uning defolti CDS to‘lovini ishga tushiradi |
📌 Misol:
Sizda X kompaniyasi chiqargan obligatsiyalar (qarz qog‘ozlari) bor.
Siz ularning defoltidan (to‘lamaslik xavfidan) sug‘urtalanish uchun A bankidan CDS sotib olasiz.
Agar X kompaniyasi bankrot bo‘lsa, A banki sizga to‘lov qiladi.
✅ CDS nima uchun kerak?
-
Kredit riskini himoya qilish (xedj qilish)
-
Spekulyatsiya — kompaniyaning defoltiga pul tikish (hatto u obligatsiyalarni sotib olmasdan)
-
Bozordagi kredit xavfini baholash
⚠️ CDS bilan bog‘liq xavflar:
-
Bozor inqirozi davrida likvidlik past bo‘ladi
-
Baholash murakkab
-
Huquqiy va nazorat masalalari
-
Eng muhimi: kontragent riski
🔄 Kontragent riski nima?
🔍 Ta’rif:
Kontragent riski — bu siz CDS orqali himoyalangan bo‘lsangiz ham, qarshi tomon (CDS sotuvchisi) o‘z majburiyatini bajarmasligi ehtimoli.
📌 Real misol:
2008 yilda ko‘plab investorlar Lehman Brothersdan CDS sotib olishgan.
Defoltlar boshlangach, Lehman Brothers o‘zi bankrot bo‘ldi, va hech kimga to‘lov qilinmadi.
Bu kontragent riskining klassik holatidir.
💣 Nega kontragent riski xavfli?
-
Ko‘plab CDS bitimlari birja tashqarisida (OTC) tuziladi — bu ularga kafolat yo‘q
-
Hech qanday markaziy kafolatlovchi tashkilot yo‘q
-
Bir kompaniya defolti zanjirli reaksiya tug‘dirishi mumkin (sistemaviy risk)
🧰 Kontragent riskini kamaytirish usullari:
| Usul | Tushuntirish |
|---|---|
| Garov talablari (collateral) | Ikki tomon oldindan pul yoki aktiv ajratadi |
| Markaziy kliring | CDS bitimlari maxsus tashkilot orqali o‘tkaziladi (masalan, ICE, LCH) |
| Kredit limiti | Har bir qarshi tomon bilan maksimal bitim miqdori belgilanadi |
| Netting (qarzni o‘zaro yopish) | O‘zaro qarzlar balanslanadi va umumiy risk kamayadi |
| Kredit reytinglarini kuzatish | Qarshi tomonning moliyaviy holatini doimiy tahlil qilish |
📚 Xulosa:
-
CDS — bu qarz bo‘yicha xavfdan himoyalanish vositasi, ya’ni moliyaviy sug‘urta kabi.
-
Biroq, agar sizni himoya qiluvchi bankning o‘zi bankrot bo‘lsa, sizga to‘lov bo‘lmasligi mumkin — bu kontragent riski.
-
Shuning uchun CDS ishlatishda kuchli nazorat va xavfni boshqarish tizimi muhim ahamiyatga ega.