Moliyaning kelib chiqishi

📖 Moliya nima?

Moliya — bu pul mablag‘larini boshqarish, ya’ni daromadlar, xarajatlar, aktivlar, investitsiyalar, qarzlar va moliyaviy xavflarni boshqarish tizimidir. Moliya quyidagi uch asosiy sohani o‘z ichiga oladi:

• Shaxsiy moliya (oila byudjeti, jamg‘arma, kreditlar)

• Korporativ moliya (kompaniyalar kapitali, investitsiyalar, tavakkalchilik)

• Davlat moliyasi (budjet, soliq, davlat qarzi, ijtimoiy xarajatlar)

🏺 1. Dastlabki moliyaviy faoliyatlar (Qadimgi davrlar)

Moliyaviy amaliyotlar moliyaviy fan paydo bo‘lishidan ming yillar oldin vujudga kelgan.

💡 Ko‘p qadimgi ibodatxonalar va ma’badlar — jamg‘arma va kredit beruvchi markazlar bo‘lgan.

🏰 2. O‘rta asr moliyasi (V–XV asrlar)

• Savdo rivojlandi → kredit tizimlari, qarz yozuvlari, foizsiz bitimlar kengaydi

• Musulmon olamida shariat asosidagi moliyaviy tuzilmalar:

  • Mudaraba, musharaka – foydani bo‘lish asosidagi bitimlar

  • Sukuk – shariat asosidagi obligatsiyalar

💡 Italiya (Florensiya, Venetsiya, Genuya) shahar-davlatlarida bank ishi taraqqiy etdi. Medichi oilasi — ilk moliyaviy tizimlar asoschilaridan.

🏦 3. Zamonaviy moliyaning paydo bo‘lishi (XVI–XVIII asrlar)

Muhim voqealar:

• 📈 Dunyodagi birinchi fond birjasi – Amsterdam, 1602

• 💵 Davlat obligatsiyalari — urushlarni moliyalash uchun chiqarilgan

• 🏛️ Markaziy banklar tashkil topdi:

  • Sveriges Riksbank (Shvetsiya, 1668) — eng qadimgi markaziy bank

  • Angliya Banki (1694) — moliya nazoratini mustahkamladi

• 📋 Sug‘urta tizimlari (Lloyd’s of London) va aktuar fanlari shakllandi

🎓 4. Moliya fani sifatida (XIX–XX asrlar)

• Moliya iqtisod fanining bir bo‘lagi sifatida universitetlarda o‘rganila boshlandi.

• Muayyan nazariy tushunchalar paydo bo‘ldi:

  • Pulning vaqt qiymati

  • Risk va daromad o‘rtasidagi bog‘liqlik

  • Kapital byudjetlashtirish

  • Moliyaviy bozorlardagi xatti-harakatlar

Mashhur nazariyotchilar:

🌐 5. XXI asrda moliya (zamonaviy tendensiyalar)

Yangi yo‘nalishlar:

• 💻 FinTex: mobil bank xizmatlari, blokcheyn, sun’iy intellekt

• 🧠 Xulqiy moliya (behavioral finance): psixologiyaning investor qarorlariga ta’siri

• ♻️ Barqaror moliya (sustainable finance): ESG (ekologik, ijtimoiy, boshqaruv mezonlari)

• 🔗 DeFi (decentralized finance): markaziy organlarsiz moliyaviy xizmatlar

📘 Xulosa

📌 Moliyaviy faoliyat insoniyat bilan birga mavjud bo‘lgan. Biroq moliya fani so‘nggi 200 yil ichida mustaqil, zamonaviy va analitik yo‘nalishga aylangan. Bugungi kunda u iqtisod, matematika, texnologiya va psixologiya bilan uzviy bog‘liq, shuningdek, shaxsiy hamda davlat iqtisodiyotida asosiy rol o‘ynaydi.