📖 Moliya nima?
Moliya — bu pul mablag‘larini boshqarish, ya’ni daromadlar, xarajatlar, aktivlar, investitsiyalar, qarzlar va moliyaviy xavflarni boshqarish tizimidir. Moliya quyidagi uch asosiy sohani o‘z ichiga oladi:
-
Shaxsiy moliya (oila byudjeti, jamg‘arma, kreditlar)
-
Korporativ moliya (kompaniyalar kapitali, investitsiyalar, tavakkalchilik)
-
Davlat moliyasi (budjet, soliq, davlat qarzi, ijtimoiy xarajatlar)
🏺 1. Dastlabki moliyaviy faoliyatlar (Qadimgi davrlar)
Moliyaviy amaliyotlar moliyaviy fan paydo bo‘lishidan ming yillar oldin vujudga kelgan.
| Sivilizatsiya | Moliyaviy faoliyatlari |
|---|---|
| Mesopotamiya (mil. avv. 3000-yillar) | Qarz bitimlari, foiz stavkalari, kumush asosidagi hisob-kitoblar |
| Misr | Hosil va yer bahosi, soliqlar yig‘ilishi, ombor hisoboti |
| Hindiston va Xitoy | Tanga zarbasi, savdogar banklar, xatarlarni bo‘lishish |
| Yunon va Rim | Kreditlash, kontraktlar, davlat g‘aznalari, moliyaviy qonunlar |
💡 Ko‘p qadimgi ibodatxonalar va ma’badlar — jamg‘arma va kredit beruvchi markazlar bo‘lgan.
🏰 2. O‘rta asr moliyasi (V–XV asrlar)
-
Savdo rivojlandi → kredit tizimlari, qarz yozuvlari, foizsiz bitimlar kengaydi
-
Musulmon olamida shariat asosidagi moliyaviy tuzilmalar:
-
Mudaraba, musharaka – foydani bo‘lish asosidagi bitimlar
-
Sukuk – shariat asosidagi obligatsiyalar
-
💡 Italiya (Florensiya, Venetsiya, Genuya) shahar-davlatlarida bank ishi taraqqiy etdi. Medichi oilasi — ilk moliyaviy tizimlar asoschilaridan.
🏦 3. Zamonaviy moliyaning paydo bo‘lishi (XVI–XVIII asrlar)
Muhim voqealar:
-
📈 Dunyodagi birinchi fond birjasi – Amsterdam, 1602
-
💵 Davlat obligatsiyalari — urushlarni moliyalash uchun chiqarilgan
-
🏛️ Markaziy banklar tashkil topdi:
-
Sveriges Riksbank (Shvetsiya, 1668) — eng qadimgi markaziy bank
-
Angliya Banki (1694) — moliya nazoratini mustahkamladi
-
-
📋 Sug‘urta tizimlari (Lloyd’s of London) va aktuar fanlari shakllandi
🎓 4. Moliya fani sifatida (XIX–XX asrlar)
-
Moliya iqtisod fanining bir bo‘lagi sifatida universitetlarda o‘rganila boshlandi.
-
Muayyan nazariy tushunchalar paydo bo‘ldi:
-
Pulning vaqt qiymati
-
Risk va daromad o‘rtasidagi bog‘liqlik
-
Kapital byudjetlashtirish
-
Moliyaviy bozorlardagi xatti-harakatlar
-
Mashhur nazariyotchilar:
| Ism | Hissasi |
|---|---|
| Irving Fisher | Foizlar nazariyasi, inflyatsiya ta’siri |
| J.M. Keynes | Davlat aralashuvi, investitsiya xatti-harakati |
| Harry Markowitz | Portfel nazariyasi — investitsiya tavakkalchiligini balanslash |
| Modigliani va Miller | Kapital tuzilmasi va kompaniya qiymati nazariyasi |
🌐 5. XXI asrda moliya (zamonaviy tendensiyalar)
Yangi yo‘nalishlar:
-
💻 FinTex: mobil bank xizmatlari, blokcheyn, sun’iy intellekt
-
🧠 Xulqiy moliya (behavioral finance): psixologiyaning investor qarorlariga ta’siri
-
♻️ Barqaror moliya (sustainable finance): ESG (ekologik, ijtimoiy, boshqaruv mezonlari)
-
🔗 DeFi (decentralized finance): markaziy organlarsiz moliyaviy xizmatlar
📘 Xulosa
📌 Moliyaviy faoliyat insoniyat bilan birga mavjud bo‘lgan. Biroq moliya fani so‘nggi 200 yil ichida mustaqil, zamonaviy va analitik yo‘nalishga aylangan. Bugungi kunda u iqtisod, matematika, texnologiya va psixologiya bilan uzviy bog‘liq, shuningdek, shaxsiy hamda davlat iqtisodiyotida asosiy rol o‘ynaydi.