Instructional Design (Ta’lim dizayni)

Instructional Design tushunchasi 1940–1950-yillarda harbiy tayyorgarlik dasturlari uchun ishlab chiqilgan. Keyinchalik bu yondashuv ta’lim tizimiga moslashtirilgan.

🎯 Instructional Design maqsadi

✅ O‘quvchilarga bilim va ko‘nikmalarni samarali yetkazish.
✅ Ta’lim jarayonini muvofiqlashtirish.
✅ Ta’lim jarayonini tizimli va maqsadga yo‘naltirilgan qilish.
✅ O‘quvchilarning qobiliyatlari va ehtiyojlariga mos keladigan ta’lim dasturini yaratish.
✅ Ta’lim samaradorligini baholash va takomillashtirish.

🛠️ Instructional Design jarayonlari

Instructional Design jarayoni bir necha bosqichdan iborat:

1. Tahlil qilish (Analysis)

• O‘quvchilarning ehtiyojlari va darajasini aniqlash.

• Ta’lim maqsadlarini belgilash.

• O‘quvchilarning bilim darajasi va motivatsiyasini baholash.

Misol: Matematika kursini loyihalashdan oldin, o‘quvchilarning asosiy bilimlari baholanadi.

2. Dizayn (Design)

• Ta’lim maqsadlariga mos o‘quv rejalarini ishlab chiqish.

• O‘qitish metodlari va materiallarini tanlash.

• Baholash tizimini ishlab chiqish.

Misol: Kurs uchun dars mavzulari, mashg‘ulot usullari va imtihon shakllari belgilanadi.

3. Ishlab chiqish (Development)

• O‘quv materiallarini yaratish.

• Dars rejasi, slaydlar, video materiallar va testlar ishlab chiqish.

• Simulyatsiya, interaktiv mashg‘ulotlar yoki tajribalarni ishlab chiqish.

Misol: Online kurs uchun videolar va viktorinalar tayyorlanadi.

4. Joriy qilish (Implementation)

• Ta’lim jarayonini boshlash.

• O‘qituvchilarni tayyorlash va ularga ko‘rsatmalar berish.

• O‘quvchilarni ta’lim jarayoniga jalb qilish.

Misol: Kurs boshlanadi va o‘quvchilar materiallarni o‘zlashtirishadi.

5. Baholash (Evaluation)

• O‘quv natijalarini tahlil qilish.

• O‘quvchilarning bilim darajasi va natijalarini baholash.

• Ta’lim dasturini takomillashtirish uchun fikr-mulohazalarni yig‘ish.

Misol: Kurs oxirida o‘quvchilardan fikr-mulohaza so‘raladi va natijalar tahlil qilinadi.

🌍 Instructional Design yondashuvlari

Instructional Design jarayonida turli yondashuvlar qo‘llaniladi:

1. ADDIE modeli

Eng mashhur yondashuvlardan biri ADDIE modeli hisoblanadi. Bu model besh bosqichni o‘z ichiga oladi:

• A – Analysis (Tahlil)

• D – Design (Dizayn)

• D – Development (Ishlab chiqish)

• I – Implementation (Joriy qilish)

• E – Evaluation (Baholash)

Misol: O‘quv kursini loyihalashda tahlil qilish, materiallarni ishlab chiqish va natijalarni baholash orqali ADDIE modeli asosida ish yuritiladi.

2. SAM modeli (Successive Approximation Model)

• Bu model iterativ jarayon bo‘lib, ta’lim jarayonini qisqa muddatlarda ishlab chiqishga imkon beradi.

• Tezkor va moslashuvchan model hisoblanadi.

• Talabalar fikr-mulohazalari asosida kursni takomillashtirish imkonini beradi.

Misol: Kurs davomida talabalar takliflariga ko‘ra dars rejasi o‘zgartiriladi.

3. Merrillning birinchi tamoyillari

David Merrill tomonidan ishlab chiqilgan model:

• Bilimlar real vaziyatlarga asoslanadi.

• O‘quvchilar ko‘nikmalarni mashq qilishadi.

• Bilimlar tahlil qilinadi va umumlashtiriladi.

Misol: Talabalar uchun real muammolar asosida vazifalar beriladi.

4. Gagne’ning o‘qitish tamoyillari

Robert Gagne ta’limning 9 bosqichini belgilagan:

1. Diqqatni jalb qilish.

2. O‘quvchilarga maqsadlarni tushuntirish.

3. Avvalgi bilimlarni faollashtirish.

4. Yangi bilimlarni taqdim etish.

5. Qo‘llaniladigan ko‘rsatmalar berish.

6. O‘quvchilarni mashq qilishga undash.

7. Natijalarni qayta aloqa orqali baholash.

8. Bilimlarni mustahkamlash.

9. O‘quvchilarga bilimlarni amaliyotda qo‘llashga ko‘maklashish.

Misol: O‘quvchilar yangi mavzuni o‘rganadi, so‘ngra test va mashqlar orqali bilimlarni mustahkamlaydi.

5. Konstruktivistik model

• O‘quvchilar bilimlarni o‘zlari yaratadi.

• O‘qituvchi yo‘l ko‘rsatuvchi rolini bajaradi.

• O‘quvchilar muammolarni hal qilish orqali bilim oladi.

Misol: Talabalarga loyiha tayyorlash vazifasi beriladi.

✅ Instructional Design tamoyillari

✔️ Aniq ta’lim maqsadlarini belgilash – Kurs boshida asosiy maqsadlar belgilanishi kerak.
✔️ O‘quvchiga mos o‘qitish usullarini tanlash – O‘quvchilarning ehtiyojlariga mos usullarni qo‘llash.
✔️ Qayta aloqa berish – Talabalarga doimiy tarzda fikr bildirish.
✔️ Amaliyot bilan bog‘lash – Nazariy bilimlarni real vaziyatlarda qo‘llash.
✔️ Qiziqishni oshirish – O‘quvchilarni qiziqtirish orqali motivatsiyani oshirish.

🚀 Instructional Design afzalliklari

✅ Ta’lim jarayonini aniq rejalashtirish imkonini beradi.
✅ O‘quvchilarning bilim olish jarayonini samarali tashkil etadi.
✅ Baholash tizimi aniq bo‘ladi.
✅ Mustahkam bilimlar va ko‘nikmalar hosil qiladi.
✅ Qayta aloqa asosida jarayonni takomillashtirishga imkon beradi.

🏆 Xulosa

Instructional Design — ta’lim samaradorligini oshirishga qaratilgan tizimli yondashuvdir. ADDIE modeli, SAM modeli va boshqa yondashuvlar orqali o‘qitish jarayonini aniq rejalashtirish va boshqarish mumkin.