🔹 Sekyuritizatsiya nima?
Sekyuritizatsiya — bu har xil qarz majburiyatlarini (masalan, ipoteka krediti, avtomobil krediti, kredit karta qarzlari) birlashtirib, ularni bozor uchun sotiladigan qimmatli qog'ozlarga aylantirish jarayoni.
📌 Bu jarayon banklarga va boshqa moliyaviy institutlarga balansdan aktivlarni olib tashlash, likvidlikni oshirish va kredit riskini boshqarish imkonini beradi.
🔹 Struktural Moliyalashtirish nima?
Struktural moliyalashtirish — bu murakkab moliyaviy instrumentlarni yaratish jarayonidir, ularning maqsadi:
-
risklarni o'tkazish yoki taqsimlash,
-
kapitalni jalb qilish,
-
naqd pul oqimlarini aniq ehtiyojlarga moslashtirish.
🧩 Sekyuritizatsiya — struktural moliyalashtirishning asosiy qismidir.
🔧 Sekyuritizatsiyaning asosiy elementlari:
| Termin | Ta'rif |
|---|---|
| O'rnatuvchi (Originator) | Asl aktivlarga ega bo'lgan moliyaviy tashkilot (masalan, bank) |
| SPV (Special Purpose Vehicle) | Maxsus maqsadli tashkilot, aktivlarni sotib oladigan va qimmatli qog'ozlar chiqaradigan yuridik shaxs |
| ABS (Asset-Backed Securities) | Aktivlar bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlar (avtokreditlar, talabalar krediti va boshqalar) |
| MBS (Mortgage-Backed Securities) | Ipoteka bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlar |
| Tranchalar (Tranches) | Risk va daromad bo'yicha bo'lingan qimmatli qog'ozlar (yuqori, o'rtacha, past tranchalar) |
| Kreditni kuchaytirish | Riskni kamaytirish mexanizmlari (orta qiymat, sug'urta va h.k.) |
🔄 Sekyuritizatsiya qanday ishlaydi (oddiy qadamlar):
-
Bank bir nechta kreditlar (masalan, ipoteka) beradi.
-
Bu kreditlar aktivlar pooliga birlashtiriladi.
-
Pool SPV ga sotiladi.
-
SPV ta'minlangan qimmatli qog'ozlar chiqaradi.
-
Investorlarga qimmatli qog'ozlar sotiladi va ular qarzlarni to'lashdan pul oqimlarini olishadi (foizlar va asosiy summa).
-
Bank darhol kapital oladi va kredit riskidan xalos bo'ladi.
🧾 Struktural Moliyalashtirish Instrumentlari:
| Instrument | Ta'rif |
|---|---|
| ABS | Boshqa aktivlar (avtokreditlar, iste'mol kreditlari) bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlar |
| MBS | Ipoteka krediti bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlar (ijara yoki tijorat ipotekalari) |
| CMO | Ipoteka qimmatli qog'ozlari, turli tranchalarga ajratilgan |
| CDO | Korporativ qarzlar yoki ABS bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlar |
| CLN | Kredit xavfini uzatish uchun tuzilgan instrument |
| SIV | Qisqa muddatli va uzoq muddatli mablag'lar orasidagi farqdan foydalanuvchi tuzilma |
✅ Sekyuritizatsiyaning afzalliklari:
-
💸 Banklar va moliyaviy institutlar uchun likvidlikni oshiradi
-
📉 Moliyaviy xarajatlarni kamaytiradi
-
🔄 Risklarni diversifikatsiya qiladi
-
📑 Normativ kapitalni yaxshilaydi
-
🌐 Kengroq investorlarga kirish imkoniyatini yaratadi
⚠️ Xavflar va tanqidlar:
-
Konstruktsiyaning murakkabligi asl xavflarni yashirishga olib kelishi mumkin
-
Axloqiy xavf — kredit standartlarini pasaytirish, chunki risklar SPV ga o'tkaziladi
-
Bozor xavfi — iqtisodiy pasayishlar vaqti investorlarga katta yo'qotishlar keltirishi mumkin
-
Sekyuritizatsiya 2008-yilgi moliyaviy inqiroz ning asosiy omillaridan biri bo'lgan
🏦 Regulyatorlik:
| Me'yoriy hujjat | Asosiy maqsadlar |
|---|---|
| Bazel III / IV | Kapital talablarini va riskga nisbatan aktivlarni boshqarish |
| IFRS 9 | Sekyuritizatsiya aktivlarini baholashda kutilyapti kredit yo'qotishlarini tan olish |
| Dodd-Frank qonuni (AQSh) | Xavfni o'tkazish va oshkoralikni ta'minlash uchun talablar |
| Yevropa Ittifoqining sekyuritizatsiya regulyatsiyasi | Oddiy, oshkoralik va standartlashtirilgan sekyuritizatsiya (STS) tizimi |
🧠 Amaldagi foydalanish:
-
Banklar muammo yuzaga kelgan aktivlarni (NPLs) sekyuritizatsiya qiladi
-
Mikromoliya tashkilotlari kapitalni oshirish uchun foydalanadi
-
Hukumatlar infrastrukturadan olingan daromadlarni sekyuritizatsiya qiladi
-
Startaplar obuna pullarini sekyuritizatsiya qiladi
-
Sug'urta kompaniyalari yig'ilgan sug'urta pullarini sekyuritizatsiya qiladi
🔚 Yig'ish:
| Kontseptsiya | Maqsad |
|---|---|
| Sekyuritizatsiya | Nolikvid aktivlarni bozorda sotiladigan qimmatli qog'ozlarga aylantirish |
| Struktural moliyalashtirish | Risklar va daromadlarni boshqarish uchun maxsus ishlab chiqilgan moliyaviy instrumentlar |