XROMOSOMA — Ta’rif, Tarix, Tuzilishi

📖 Xromosoma nima?

Xromosoma — bu DNK va oqsillardan tashkil topgan, hujayraning yadro qismida joylashgan ipdek tuzilma.
Xromosomalar genlarni o‘z ichiga oladi — ya’ni organizmning shakllanishi va ishlashini boshqaruvchi ma’lumotlarni.

🧠 Asosiy ma’lumotlar:

• Inson hujayrasida odatda 46 ta xromosoma bo‘ladi, ular 23 juft shaklida joylashgan.

• Har bir ota-ona farzandga 23 tadan xromosoma beradi.

• Xromosomalar DNKni aniq nusxalash va taqsimlashda ishtirok etadi.

🕰️ Topilish tarixi:

🔹 1870-yillar — Valter Flemming:

• Bo‘linayotgan hujayralarda ipdek tuzilmani birinchi marta mikroskop ostida ko‘rgan olim.

• Bu tuzilmani “xromatin” deb atagan.

🔹 1888-yil — Xaynrikh Valdeyer:

• “Xromosoma” so‘zini birinchi marta ishlatgan (yunoncha chroma — rang, soma — tana, chunki u bo‘yalganida yaxshi ko‘rinadi).

🔹 1902-yil — Xromosoma merosxo‘rlik nazariyasi:

• Teodor Boveri va Volter Satton Mendel qonunlarini xromosoma harakatlari bilan bog‘lashgan.

🔬 Xromosomaning tuzilishi:

Hujayra bo‘linayotganda xromosomalar X shaklida ko‘rinadi va mikroskopda aniq seziladi.

👨‍👩‍👧‍👦 Inson xromosomalarining turlari:

1. Autosomalar (1–22 juft):
   — Tana shakllanishi va ko‘plab belgilarga ta’sir qiladi.

2. Jinsiy xromosomalar (23-juft):
   — XX — ayol
   — XY — erkak

🏥 Tibbiyotdagi ahamiyati:

1. Xromosoma kasalliklari:

• Xromosomalar soni yoki tuzilishidagi o‘zgarishlar sababli yuzaga keladi.

• Misollar:

  • Davn sindromi — 21-xromosomaning qo‘shimcha nusxasi (trisomiya 21)

  • Turner sindromi — ayollarda bitta X-xromosoma yetishmasligi (XO)

  • Klinefelter sindromi — erkaklarda ortiqcha X-xromosoma (XXY)

2. Saraton va xromosomalar:

• Ba’zi saraton turlari xromosoma mutatsiyalari bilan bog‘liq (masalan, Filadelfiya xromosomasi).

3. Homiladorlik oldi tekshiruvlar:

• Kariotip (xromosoma to‘plamini) tahlili orqali xromosoma anomaliyalarini aniqlash mumkin.

4. Gen terapiyasi:

• Xromosomalar ustida ishlash orqali nosoz genlarni tuzatish mumkin.

🧾 Qisqacha jadval: