Yadro parchalanishi

✅ Ta’rif:

Yadro parchalanishi — bu og‘ir atom yadrosining kichikroq yadrolarga bo‘linishi jarayoni. Bu jarayonda katta miqdorda energiya, neytronlar va ba’zan boshqa zarrachalar ajralib chiqadi. Ushbu jarayon yadroviy reaksiya hisoblanadi va asosiy xususiyati shundaki, parchalanish natijasida hosil bo‘lgan yadrolarning umumiy massasi boshlang‘ich yadroning massasidan kichikroq bo‘ladi. Bu massa farqi energiyaga aylanadi (Albert Eynshteynning E=mc² formulasi bo‘yicha).

📜 Kashfiyot va tarix:

• 1938 yilda nemis kimyogarlari Otto Han va Fritz Strassman yadro parchalanishini kashf etdi.

• Ushbu jarayonni tushuntirishni avstriyalik fizik Liza Maytner va uning o‘g‘li Otto Frish amalga oshirdi.

• Ularning ishlari atom energiyasining amaliy qo‘llanilishi — yadro reaktorlarining va yadro qurollarining yaratilishiga olib keldi.

• Birinchi yadro quroli (atom bombasi) Ikkinchi jahon urushi davrida ishlab chiqilgan.

🔬 Qanday ishlaydi:

1. Boshlang‘ich yadro:
   Eng ko‘p ishlatiladigan yadrolar — Uran-235 va Plutoniy-239. Bu yadrolar og‘ir va beqaror bo‘ladi.

2. Neytron qabul qilish:
   Og‘ir yadro neytron zarrachasini yutadi va beqaror holatga o‘tadi.

3. Parchalanish:
   Yadro ikkita yoki undan ko‘p kichikroq yadrolarga bo‘linadi — bu yadrolar "parchalanish mahsulotlari" deb ataladi.

4. Energiyaning ajralishi:
   Parchalanish natijasida katta miqdorda issiqlik energiyasi hosil bo‘ladi, bu energiya yadro elektr stansiyalarida elektr energiyasiga aylantiriladi.

5. Neytronlarning ajralishi va zanjir reaksiyasi:
   Parchalanish jarayonida bir nechta neytron ajraladi, ular boshqa yadrolarga ta’sir qilib yangi parchalanishlar boshlaydi. Agar bu jarayon nazorat qilinsa, yadro reaktori ishga tushadi; nazorat qilinmasa — yadroviy portlash yuzaga keladi.

⚙️ Parchalanish mahsulotlari va energiya miqdori:

• Har bir parchalanishda taxminan 200 MeV (million elektron volt) energiya ajraladi.

• Ushbu energiya issiqlik ko‘rinishida chiqadi va uni elektr energiyasiga aylantirish mumkin.

• Parchalanish mahsulotlari radioaktiv bo‘lib, uzoq vaqt radioaktiv chiqindilar sifatida saqlanadi.

⚛️ Yadro parchalanishining turlari:

• Tarkibiy parchalanish: Uran-235, Plutoniy-239 kabi yadro moddalari neytron ta’sirida parchalanadi.

• Termal parchalanish: Neytronlar past energiyali bo‘lib, yadro tomonidan yutiladi.

• Zanjir reaksiyasi: Bir parchalanish natijasida ajralgan neytronlar keyingi parchalanishni yuzaga keltiradi.

🏭 Qo‘llanilishi:

1. Yadro elektr stansiyalari:
   Yadro parchalanishi natijasida hosil bo‘lgan issiqlik yordamida bug‘ hosil qilinadi va bug‘ turbinalarni aylanib, elektr energiyasi ishlab chiqariladi.

2. Yadro qurollari:
   Nazorat qilinmaydigan parchalanish jarayoni atom bombasining portlashiga olib keladi.

3. Tibbiyotda:
   Radioaktiv izotoplar ishlab chiqarish uchun qo‘llaniladi, masalan, saraton kasalligini davolashda.

4. Ilmiy tadqiqotlar:
   Yadro fizikasi va boshqa ilmiy sohalarda yadro parchalanishi bilan bog‘liq tajribalar o‘tkaziladi.

⚠️ Xavflar va muammolar:

• Radioaktiv chiqindilar: Parchalanish mahsulotlari uzoq vaqt radioaktiv bo‘lib, atrof-muhit va inson salomatligiga xavf tug‘diradi.

• Yadro falokatlari: Nazorat yo‘qolganda, yadro portlashlari yoki falokatlari yuzaga kelishi mumkin (Chernobil, Fukusima).

• Qurol tarqalishi: Yadro texnologiyasining tarqalishi xalqaro xavfsizlik uchun xavf tug‘diradi.

• Atrof-muhitga ta’sir: Radioaktiv moddalarning tarqalishi va chiqindilarning noto‘g‘ri boshqarilishi muammolar keltirib chiqaradi.

🔮 Kelajakda yadro parchalanishi:

• Yadro energetikasi yanada xavfsiz, samarali va ekologik toza bo‘lishi uchun izlanishlar davom etmoqda.

• Yangi turdagi yadro reaktorlar, masalan, "toza yadro" yoki "termal reaktorlar" yaratish ustida ishlanmoqda.

• Yadro parchalanishidan foydalanish atrof-muhitni ifloslantirmaydigan energiya manbai sifatida ko‘rilmoqda.