​​​​​​​Yerning qatlamlari va plitalar tektonikasi

🧱 1. Yerning asosiy qatlamlari

Yer ichki tuzilmasi to‘rtta asosiy qatlamdan iborat bo‘lib, har birining o‘ziga xos xususiyatlari bor:

🟤 a) Yer po‘sti (qobig‘i)

• Eng tashqi, eng yupqa qavat

• Qattiq tog‘ jinslaridan iborat

• Quruqlik va okean tubini tashkil qiladi

• Qalinligi: 5 dan 70 km gacha

• Litosfera plitalaridan tashkil topgan

🔥 b) Mantiya

• Yer po‘stining ostida joylashgan

• Qattiq, ammo ichki issiqlik tufayli asta-sekin oqib turadi

• Yerning eng qalin qatlami (~2900 km)

• Yuqori va pastki mantiya qismlariga bo‘linadi

• Mantiya ichida konveksiya oqimlari plitalarni harakatga keltiradi

🟡 c) Tashqi yadro

• Suyuq temir va nikeldan iborat

• Yerning magnit maydonini hosil qiladi

• Qalinligi: taxminan 2200 km

⚫ d) Ichki yadro

• Juda kuchli bosim tufayli qattiq holatda

• Asosan temir va nikel aralashmasidan iborat

• Yerning eng issiq qismi (5000°C dan yuqori)

• Radiusi: taxminan 1220 km

🌐 2. Litosfera plitalari va ularning harakati (tektonikasi)

Yer po‘sti bir butun emas. U litosfera plitalari deb ataluvchi katta bo‘laklarga bo‘lingan.

🌍 Litosfera plitalari nima?

• Ulkan tog‘ jinslaridan iborat qatlamlar

• Taxminan 15 ta yirik plita mavjud (Eurasia, Tinch okeani, Afrika va h.k.)

• Ular yiliga bir necha santimetr harakatlanadi

🔄 3. Plitalar orasidagi chegara turlari

Plitalar uch xil yo‘nalishda harakatlanadi:

🌋 4. Plitalar harakati nimalarga olib keladi?

• Zilzilalar – plitalar to‘satdan siljiganda

• Vulkanlar – magma yer po‘stidagi yorig‘lar orqali chiqadi

• Tog‘lar – plitalar to‘qnashib, yer po‘stini yuqoriga ko‘taradi

• Okean chuqurliklari – bir plita ikkinchisi ostiga tushganda paydo bo‘ladi

🧪 5. Olimlar bu harakatlarni qanday aniqlashadi?

• Zilzila to‘lqinlarini tahlil qilish orqali

• Vulkanlar faoliyatini o‘rganish orqali

• Turli kontinentlardagi o‘xshash toshlar va qazilmalar orqali

• GPS texnologiyasi orqali plitalarning harakatini o‘lchash

🧭 Yerning qatlamlari – qisqacha jadval

✅ Xulosa

Yer qattiq va harakatsiz ko‘rinsa ham, u doimiy harakatda.

Litosfera plitalari harakati natijasida:

• Tog‘lar hosil bo‘ladi

• Zilzilalar va vulqonlar yuz beradi

• Kontinentlar harakatlanadi

Bu jarayonlarni tushunish orqali olimlar yer yuzasidagi o‘zgarishlarni bashorat qilish, katta ofatlarning oldini olish, va Yer tarixini o‘rganish imkoniga ega bo‘ladilar.